open SideBar voor TOC >>

2     Informatiecollecties en hun zoekhulpmiddelen

In het vorige hoofdstuk zagen we dat de begrippen informatiesoort en informatiebron nogal dicht tegen elkaar aan zaten. Je zou kunnen zeggen dat de informatiebronnen de meer concrete systemen zijn, waarin “exemplaren” (boeken, krantenartikelen, foto’s) van één of meer informatiesoorten verzameld en aangeboden worden. In zekere zin zijn informatiebronnen dus – meestal virtuele – collecties van dergelijke exemplaren. Zulke informatiecollecties zijn natuurlijk pas nuttig als er ook een zoekhulpmiddel bij is waarmee je de daarin opgeslagen informatie ook metterdaad kunt vinden en er toegang toe kunt krijgen. Vrijwel elke informatiecollectie heeft dus ook een zoeksysteem dat daar bij hoort. Een paar voorbeelden:

• een bibliotheekcatalogus is een collectie beschrijvingen van de boeken en andere objecten in een bibliotheek of mediatheek, met daarbij een zoeksysteem om te kunnen zoeken naar boeken van een bepaalde auteur, over een bepaald onderwerp, uit een bepaald jaar en dergelijke;
• de database van de Nederlandse Vereniging van Makelaars (op Funda.nl) bevat een collectie gegevens en beschrijvingen van huizen die op dat moment te koop zijn, met daarbij een zoeksysteem waarmee je kunt selecteren en zoeken op specifieke kenmerken die voor kopers van huizen van belang zijn;
• de Newsportal van LexisNexis bevat een collectie teksten van Nederlandse krantenartikelen, met daarbij een zoeksysteem dat er vooral op gericht is om artikelen over bepaalde onderwerpen te kunnen vinden, maar waar je je bijvoorbeeld ook tot een bepaalde krant kunt beperken;
• ook een webzoekmachine als Google is een zoekhulpmiddel dat bij een bepaalde collectie hoort, namelijk de collectie van zoveel mogelijk – intussen al enkele honderden miljarden – webpagina’s en andere op het web aanwezige documenten (PDF’s, Word-documenten, PowerPoints e.d.) die wereldwijd toegankelijk zijn.

Voor een uitgebreid overzicht van informatiesoorten en hun zoekhulpmiddelen op internet, zie: Eric Sieverts (2016) - Zicht op de veelheid aan bronnen op internet; in: Handboek Informatiewetenschappen / Handboek Archiefbeheer, IWAbase, VakMediaNet, Alphen aan de Rijn.

2.1     Aard van de zoekhulpmiddelen

Uit de voorbeelden in de inleiding van dit hoofdstuk kon je al afleiden dat zoekhulpmiddelen ook hun eigen karakteristieken en hun eigen specifieke zoekmogelijkheden hebben, die direct aansluiten bij de aard en het doel van de informatie die in de bijbehorende collectie zit. Het zoeksysteem van een bibliotheekcatalogus biedt andere mogelijkheden dan een webzoekmachine; het zoeksysteem van Funda.nl zit heel anders in elkaar dan dat van de krantendatabase in Newsportal.
Wil je goed naar informatie zoeken, dan zul je dus een duidelijk idee moeten hebben van de informatiesoort(en) waarnaar je op zoek bent, in welke informatiecollecties die te vinden zijn en hoe je de specifieke zoekhulpmiddelen gebruikt die bij die informatiecollecties horen.

Ook al kunnen er op detailniveau dus heel veel verschillen zijn tussen de diverse zoeksystemen, wat meer globaal kijkend kun je ze toch tot een paar basistypen terugbrengen:

1. Waar je bij het woord “zoeksysteem” waarschijnlijk het eerst aan denkt, zijn de systemen met zoekhokjes, waarin je zelf iets moet invullen en waarbij je dus helemaal zelf je zoekvraag zult moeten formuleren. Dat ken je namelijk van Google. Maar ook de meeste bibliotheekcatalogi en een heleboel databases, zoals de al vaker genoemde Newsportal, werken zo. Dergelijke systemen zien er meestal vrij eenvoudig uit. Zulke invulhokjes – of dat nu bij Google is of bij de bibliotheekcatalogus – nodigen als het ware uit om iets in te vullen. Toch zul je merken dat zulke systemen in de praktijk vaak minder eenvoudig en gebruiksvriendelijk zijn dan ze er uitzien. Het blijkt vaak moeilijk om de juiste vragen te stellen, want hoe weet je welke woorden precies gebruikt zijn in de documenten (of in de beschrijvingen van de documenten) waarnaar je op zoek bent? Deze zoeksystemen zoeken immers alleen maar letterlijk naar wat je als zoekvraag intikt.
2. Die problemen heb je vaak wat minder bij strakker gestructureerde databases. In de daarbij horende zoeksystemen kun je bepaalde kenmerken waarop je wilt selecteren meestal uit keuzelijstjes kiezen, zodat je niets zelf hoeft te bedenken. Veel van de in paragraaf 1.3 genoemde bestanden met feitelijke gegevens bieden dergelijke mogelijkheden. In het ook al genoemde systeem van Funda.nl kun je bijvoorbeeld uit lijstjes kiezen wat voor type woning je zoekt, in welke prijsklasse, met of zonder tuin, enzovoort.
3. Ook voor nauwelijks gestructureerde informatie bestaan systemen waarin je niet zelf zoekwoorden hoeft te bedenken, omdat de informatie daarin al systematisch op onderwerp is ingedeeld. Dergelijke systemen kom je ook op internet veelvuldig tegen in de vorm van zogenaamde onderwerpsgidsen. De systematische onderwerpsindeling is meestal een soort hiërarchische boomstructuur, die zich steeds verder vertakt in steeds specifiekere deelonderwerpen. Op internet kom je algemene gidsen tegen, waarin in principe alle onderwerpen terug te vinden zijn, zoals de Yahoo-directory, de OpenDirectory of (wat simplistischer en nauwelijks hiërarchisch) Startpagina.nl. Daarnaast zijn er ook talloze gespecialiseerde gidsen, die zich tot een bepaald onderwerpsgebied beperken, zoals de in paragraaf 1.2 bij secundaire bronnen genoemde onderwerpsgidsen; denk hierbij ook aan de (overigens ook niet erg hiërarchische) Startpagina-dochters. Voordeel van veel dergelijke systemen is dat je steeds specifiekere onderwerpscategorieën kunt kiezen en aanklikken, zodat je de gewenste informatie in feite vindt door browsen of navigeren door de boomstructuur van de onderwerpsindeling. Dergelijke systemen zijn dus vooral geschikt in situaties waarin je zelf moeilijk actief kunt omschrijven waarnaar je op zoek bent, maar waarin je wel (passief) in keuzemenu’s herkent onder welk onderwerpsgebied de gezochte informatie waarschijnlijk te vinden is.

In het vervolg van deze tekst zal vooral aandacht worden besteed aan de eerste hier genoemde categorie zoeksystemen. Daarbij moet (en kan) je namelijk zelf het meest sturing geven aan de manier waarop je je zoekacties aanpakt.

2.2   Niet altijd 1-op-1

Tussen informatiecollecties en zoekhulpmiddelen bestaan niet altijd één-op-één relaties.

Enerzijds kan het zelfde zoeksysteem op veel verschillende collecties (databases) worden toegepast. Zo bestaan er diverse zogenaamde hostorganisaties die met dezelfde zoeksoftware (en dus hetzelfde interface) tegen betaling allerlei verschillende databases aanbieden, vaak van heel uiteenlopende database-producenten. Enkele voorbeelden van dergelijke (grote) aanbieders zijn OvidSP, Dialog, Proquest, STN, Dimdi, Ebsco en Orbit/Questel.

Anderzijds kan dezelfde collectie met verschillende zoeksystemen doorzoekbaar gemaakt zijn. Vooral bij bibliografische databases is dat een veel voorkomend verschijnsel. Zo wordt de grote medische (bibliografische) database MedLine door allerlei verschillende aanbieders van zoeksystemen beschikbaar gesteld. In de eerste plaats is er het gratis PubMed systeem, maar daarnaast zijn er ook allerlei andere aanbieders van zoeksystemen (hostorganisaties) die dezelfde database (tegen betaling) met hun zoeksoftware doorzoekbaar maken, zoals OvidSP, Dialog, DIMDI en STN. Ook voor allerlei andere vakgerichte databases bestaan dergelijke keuzemogelijkheden, meestal zonder dat er ook nog een gratis mogelijkheid is. De precieze zoekmogelijkheden die dergelijke systemen bieden verschillen vaak maar in details van elkaar.

Voor "gewone" informatie op internet is dat eigenlijk niet zo veel anders. Ook daar kan dezelfde informatie vaak met veel verschillende zoekhulpmiddelen gevonden worden, die elk hun eigen specialisatie en mogelijkheden hebben. In de volgende paragraaf geven we daar wat voorbeelden van.

2.3   Diversiteit aan zoekhulpmiddelen op internet

Eerder zijn hier uiteraard al algemene zoekmachines als Google aan de orde gekomen als veel gebruikt zoekhulpmiddel voor vrijwel alle op het vrije internet beschikbare informatie. Toch zijn ook Google, Yahoo of Bing niet de enig zaligmakende zoekhulpmiddelen voor alle informatie(collecties) op het vrij toegankelijke internet. Voor verschillende soorten informatie en verschillende media bestaan ook talloze gespecialiseerde zoekhulpmiddelen. Een mooi hulpmiddel om dat te exploreren is bijvoorbeeld de Wiinkz zoekportal. Die geeft niet alleen gerubriceerd overzicht over een groot aantal van die gespecialiseerde zoekhulpmiddelen, maar maakt het ook heel makkelijk om een zelfde zoekvraag snel in allerlei verschillende zoekmachines uit te proberen.

In de aangeklikte keuze wordt automatisch de ingetikte zoekvraag uitgevoerd.

Om specifieke exemplaren van de in dit overzicht genoemde databases en gespecialiseerde zoekmachines en webgidsen te vinden heb je in principe ook weer zoekhulpmiddelen nodig. Met een gewone zoekmachine is dat vaak nogal lastig, omdat de gezochte hulpmiddelen veelal verdrinken tussen de gewone webpagina's over de betreffende onderwerpen. De in paragraaf 1.2 genoemde tertiaire informatiebronnen kunnen je daar soms wat beter bij helpen. Daar zagen we voorbeelden als WWW Virtual Library en StartNederland (voor gespecialiseerde onderwerpsgidsen). Nadeel is helaas hun onvolledigheid - er bestaat zeer veel meer dan je hierin kunt vinden.